ТҮҮХЭН ТОВЧОО

1931 оны 2 дугаар сарын 25-нд Дорноговь аймаг анх “Хаяа Сайн-Ус” хэмээх газар байгуулагдахад Их дулаан, Оцол-Сансар, Хутаг-Уул гэсэн 3 хошуунаас сонгогдсон 120 гаруй төлөөлөгч хуран цугларч, аймгийн болон ардын шүүхийг сонгожээ. Ийнхүү байгуулагдсан аймгийн Шүүхийн анхны даргаар одоогийн Өргөн сумын харьяат Монгол Улсын баатар Мааньзавын охин М.Насанжаргал, нарийн бичгийн даргаар Цэнджав, шүүхийн байцаагч Санжмятав, төлөөлөгч Батнягт, коминдат Чулуу, харгалзагч Дандар гэсэн 6 орон тоотойгоор ажиллаж 1932 онд аймагтай хамт одоогийн Сайншанд суманд нүүн ирж төвлөрсөн.

1931 оны 07 дугаар сарын 07-ны өдөр мөн Ангийн шүүх байгуулагдсаны нэг нь Даланжаргалан сумын Элбэгийн гол, Хөвсгөл сумын төвд төвлөрөн тус бүр дарга, нарийн бичгийн дарга, галч гэсэн 3 орон тоотойгоор ажиллаж байжээ. Ангийн шүүхийн даргаар Багаа хэмээх Магсаржав, Цэнджав, О.Батмөнх нар тус тус ажиллаж байсан байна.

Аймгийн болон Ангийн шүүхүүд нь шүүн таслах ажиллагаа явуулахдаа шүүх цаазны бичгийг голлон баримтлан тэр үед орон нутагт голлон гарч байсан хил зөрчих, цуурхал тараах, хулгай хийх зэрэг гэмт хэргийг шийдвэрлэж байжээ.

БНМАУ-ын Сайд нарын Зөвлөлийн 1933 оны 2 дугаар, 1934 оны 20 дугаар тогтоолоор Ангийн шүүхийг татан буулгаж сумын Гүйцэтгэх Захиргааны эрхийг өргөтгөж сумын дарга, орон нутагт шүүхийн даргын үүргийг давхар гүйцэтгүүлэх болсноор тэр үед байсан 20 сумын дарга, ардын төлөөлөгчийн бүрэлдэхүүнтэйгээр хуульд заасан харьяаллын дагуу эрүү, иргэний хэргийг таслан шийдвэрлэж байсан бөгөөд таслан шийдвэрлэсэн хэргийн талаар гарсан гомдлыг Аймгийн шүүх хянан барагдуулдаг байсан.

Засгийн газрын 1930 оны 8 дугаар сарын 14 дүгээр тогтоолын дагуу 1932 оноос Шүүхийн харьяанд Прокурорын байгууллагыг үүсгэн байгуулж Прокурорын хяналтын асуудал эрхэлсэн нэг орлогч дарга томилогдон ажиллах болжээ.

Аймгийн шүүхийн ахмад ажилтнуудаас алдар цуугаа мандуулсан олон тэргүүний хүн төрөн гарсны дотроос Г.Дамдинсүрэн, Ц.Доржгочоо, Раашзэвэг нар БНМАУ-ын“Гавъяат хуульч” болж, Дамба Өмнөговьд гарсан оргодол алаг Намнангийн хувьсгалын эсэргүү бослогыг дарахад Л.Дамдинсүрэн, О.Батмөнх, Б.Шүхэрт нар 1945 оны чөлөөлөх дайнд биеэр оролцож гарамгай гавъяа байгуулсныг төр засаг өндрөөр үнэлж төрийн дээд одон медалиар удаа дараа шагнасан юм.

1945 онд хуралдсан Улсын бага хурлын 28 дугаар тогтоолоор “Шүүн таслах газруудын ажлыг ард олонд ойртуулах ба шүүн таслах газраа оруулж байгаа гомдол, хүсэлтүүдийг цаг тухайд нь түргэнээр таслан шийтгэхийн үуднээс хэсгийн шүүхүүдийг зохион байгуулж өргөтгөхөөр, шийдвэрлэсний дагуу Хөвсгөл, Айраг, Алтанширээ сумдын хэсгийн ардын шүүхүүд байгуулагдан агт морьд атан тэмээгээр харьяа дэвсгэр нутагтаа нүүдэллэн ажилладаг болсон байна .

БНМАУ-ын Ардын Их Хурлын Тэргүүлэгчдийн 1975 оны 02 дугаар сарын 03-ны өдрийн 25 дугаар зарлигаар тус аймгийн Сүмбэр суманд дарга, нарийн бичгийн дарга, бичиг хэрэг гэсэн 3 орон тоотой хэсгийн шүүхийг нэмэн байгуулжээ

БНМАУ-ын Ардын Их Хурлын Тэргүүлэгчдийн 1990 оны 07 дугаар сарын 05-ны өдрийн 153 дугаар зарлигаар тус аймгийн Шивээговь хороонд 08 дугаар хэсгийн Ардын шүүхийг шүүгч, тогтоол гүйцэтгэгч гэсэн орон тоотойгоор байгуулан ажиллуулжээ.

1990 оноос Монгол Улсын нийгэм улс төрийн хуучин тогтолцоо бүхэлдээ өөрчлөгдөн орон нутгийн шүүхийн байгууллагыг аж санхүү захиргааны чиглэлийн үүргээс чөлөөлөх, шүүхийн засаглал тогтоож, шүүгчийн хараат бус байдлыг хангах зорилгоор БНМАУ-ын Бага хурлын 1990 оны 10-р сарын 05-ны өдрийн 23-р тогтоол шүүхийн зохион байгуулалт удирдлага тогтоол гүйцэтгэлийн ажлыг Хууль зүйн яаманд шилжүүлж, шүүн таслах ажиллагааг хангах газар болгон байгуулжээ.

БНМАУ-ын бага хурлын 1991 оны 8-р сарын 24-ний өдрийн 56-р тогтоолоор  “Чойр хот байгуулах тухай” , БНМАУ-ын Бага хурлын 1991  оны 06-р сарын 24-ний өдрийн 46 дугаар тогтоолыг үндэслэж, Чойр хотод хотын шүүх прокурорын газар бий болгосноор тус аймгийн шүүхийн Сүмбэр, Шивээ-Говь харьяалсан 7, 8 дугаар хэсгийн Ардын шүүх газар нутгийн харьяалалаар Чойр хотод шилжүүлжээ.

Тус аймгийн шүүх давж заалдах шатны шүүх 1, сум дундын 2, Чойр дахь сумын шүүх, аймгийн шүүхийн Тамгын хэлтэс гэсэн зохион байгуулалтанд шилжлээ. Сум дундын 1 дүгээр шүүх нь аймгийн Сум дундын 2 дугаар шүүх нь Зүүнбаянд хуучин цэргийн шүүхийн үндсэн хөрөнгөнд тулгуурлан Сумын шүүх нь Чойр хотын төвд тус тус зохион байгуулагдан ажиллаж эхэлжээ

Шүүхийн хараат бус, бие даасан байдлыг хангах, аж ахуй зохион байгуулалт, боловсон хүчин, төсөв санхүүгийн албыг хариуцсан шүүхийн тамгын хэлтсийг бие даасан хэлбэрээр байгуулсан юм.

1993 оны 2 дугаар сард аймгийн Хуулийн хэлтсийг татан буулгаж шинээр шүүхийн дэргэд зохион байгуулагдсан шүүхийн тамгын хэлтэст шүүхийн зохион байгуулалтын удирдлага, тогтоол гүйцэтгэлийн ажил шилжиж, тус аймгийн шүүхийн анхны тамгын хэлтэсийн даргаар А.Энхбаатар/1993-1999 он/, шүүхийн анхны тамгын хэлтэс /дарга/ Э.Оюунбилэг /1999-2015 он/, шүүхийн тамгын газрын даргаар /2015-2019 он/ Б.Бээжин, 2022 оны 03-р сарын 25-ны өдрөөс шүүхийн тамгын газрын даргаар С.Бурмаа нар тус тус томилогдон ажиллаж байна.

УИХ-ын 1993 оны 06 дугаар сарын 14-ний өдрийн Шүүх байгуулах тухай хууль батлагдаж, Зүүнбаян дахь сум дундын 2 дугаар  шүүхийг Замын-Үүд суманд шилжүүлэн байрлуулж, Өргөн, Эрдэнэ, Хөвсгөл, Хатанбулаг, Улаанбадрах, Замын-үүд сумдын нутаг дэвсгэрийг харьяалуулжээ.

Монгол Улсын ерөнхийлөгчийн санаачлагаар шүүхийн шинэчлэл хийгдэж Монгол Улсын Шүүхийн тухай хууль, Шүүгчийн эрх зүйн байдлын тухай хууль, Хуульчдын эрх зүйн байдлын тухай хууль, Шүүхийн захиргааны тухай хууль, Шүүхийн иргэдийн төлөөлөгчийн эрх зүйн байдлын тухай хууль, Эвлэрүүлэн зуучлалын тухай хууль, шүүх байгуулах гэсэн багц хуулиуд батлагдаж 2013 оны 04 дүгээр сарын 15-ны өдрөөс эхлэн мөрдөж ажиллаж байна.

Шүүх байгуулах тухай хуулиар Иргэний хэргийн давж заалдах шатны 2 дугаар шүүх, Эрүүгийн хэргийн давж заалдах шатны 2 дугаар шүүх шинээр байгуулагдаж, Говьсүмбэр, Дорноговь аймгийн засаг захиргаа, нутаг дэвсгэрийн бүх нэгж болон  Дундговь аймгийн Баянжаргалан, Цагаандэлгэр сум, Захиргааны хэргийн анхан шатны 7 дугаар шүүх байгуулагдаж Дорноговь аймгийн засаг захиргаа нутаг дэвсгэрийн бүх нэгж, Сум дундын 8 дугаар шүүх байгуулагдаж, Дорноговь аймгийн Алтанширээ, Дэлгэрэх, Сайхандулаан, Мандах, Хөвсгөл, Хатанбулаг, Сайншанд сумд, Сум дундын 9 дүгээр шүүх, Дорноговь аймгийн Замын-Үүд, Өргөн, Улаанбадрах, Эрдэнэ сумд, энэ хуулиар Дорноговь аймгийн Айраг, Даланжаргалан сумын анхан шатны шүүхийн харьяалал нь Сум дундын 6 дугаар шүүх буюу Говьсүмбэр аймагт, Дорноговь аймгийн Их хэт сум Сум дундын 29 дүгээр шүүх буюу Хэнтий аймгийн Бор-Өндөр суман дахь анхан шатны шүүхийн харьяанд шилжсэн юм.

Монгол Улсын Их хурлын 2015 оны 06 дугаар сарын 15-ны өдөр Шүүх байгуулах тухай шинэчлэн найруулсан хууль батлагдаж 2015 оны 07 дугаар сарын 01-ний өдрөөс эхлэн мөрдөн Шүүх байгуулах тухай шинэчлэн найруулсан хуулиар Говьсүмбэр, Дорноговь аймгийн Иргэний хэргийн давж заалдах шатны шүүх, Говьсүмбэр, Дорноговь аймгийн эрүүгийн хэргийн давж заалдах шатны шүүх, Дорноговь аймаг дахь Захиргааны хэргийн анхан шатны шүүх тус тус Сайншанд хотод байгуулагдсан. Говьсүмбэр, Дорноговь аймгийн засаг захиргаа нутаг дэвсгэрийн бүх нэгж Дорноговь аймаг дахь сум дундын Иргэний хэргийн анхан шатны шүүх, Дорноговь аймаг дахь сум дундын Эрүүгийн хэргийн анхан шатны шүүх байгуулагдаж Дорноговь аймгийн Алтанширээ, Дэлгэрэх, Иххэт, Сайхандулаан, Мандах, Сайхандулаан, Хатанбулаг, Хөвсгөл сумд, Дорноговь аймгийн Замын-Үүд суман дахь сум дундын шүүх байгуулагдаж Эрдэнэ, Өргөн, Замын-Үүд, Улаанбадрах сумыг тус тус харьяалж ажиллаж байв.

            Монгол Улсын Их Хурлын 2016 оны 05 дугаар сарын 31-ний өдрийн “Шүүх байгуулах тухай” хууль батлагдсанаар Дорноговь аймгийн Эрүү, Иргэний хэргийн давж заалдах шатны шүүх, Дорноговь аймаг дахь Захиргааны хэргийн анхан шатны шүүхүүд нь Дорноговь аймгийн нутаг дэвсгэр, засаг захиргааны бүх нэгж, Дорноговь аймаг дахь сум дундын Иргэний хэргийн анхан шатны шүүх, Дорноговь аймаг дахь сум дундын Эрүүгийн хэргийн анхан шатны шүүхүүд нь Дорноговь аймгийн Алтанширээ, Айраг, Даланжаргалан, Дэлгэрэх, Сайншанд, Иххэт, Мандах, Хатанбулаг, Хөвсгөл сумдыг тус тус харьяалан ажиллаж байна.